TABOLEIRO DE XADREZ 16 de xaneiro de 1922. Galicia, provincia de Lugo. Nunha casa pequena, construída con pedra e barro, resentíanse do árido frío de inverno cinco persoas, tres varóns e dúas mulleres. Ramón, con 67 anos cumpridos, acurrunchábase a carón da lareira. Cuberto cunha manta de la, que a súa muller confeccionara anos atrás, aproveitando a última rapa das ovellas. María, a súa muller, atendía o parto da filla. Con dúas camisas vellas e sen botóns, que as mollaba en auga cada dez minutos, limpaba o sangue que desprendía, entre frémitos de dor, a súa filla Rosalía. Os outros dous varóns, José e Antonio, fillos de Ramón e mais a parteira improvisada, achábanse no curral, picando leña. Media hora despois, e ante o cambio de tesitura dos berros de Rosalía, reuniuse a familia ás portas da habitación. Un bebé, manchado de cintura para baixo dunha mestura de sangue e auga, sorprendeunos a todos. Tiña os ollos abertos e posaba expectante, sorprendido, pasmado, fascinado. Case tanto como as catro persoas que tiña a carón. O cativo, saudou á vida cunha primeira choromicada. Minutos despois, co avó presente —o que antes se atopaba quentándose na lareira— púxoselle nome. Ramón, padriño e avó, decidiu, coa lexitimidade de Deus (pois el non colaborou en nada, só mirou de ter os pés quentes) que aquel, o seu primeiro neto, se chamaría Miguel. 13 de abril de 1931 (7:45 da mañá). Galicia, provincia de Lugo. —Miguel, móvete darlles grans ás pitas, que non che dá tempo! —berrou Rosalía dende a cociña. O rapaz puxo, a galope, os carpíns que lle regalara a avoa polo noveno aniversario e baixou as escaleiras que separaban os cuartos da cociña. Bebeu ás présas media cunca de pan e leite e, tras poñer as zocas, partiu cara o galiñeiro. —Bos días Miguel! —saudouno Ramón—, que viña con herba da palleira para alimentar as vacas. —Bos días avó! —respondeu, cun sorriso de orella a orella. —Para onde vas tan apurado? —cuestionou o padriño e avó do neno. —Vou darlles de comer ás pitas e ver se puxeron algún ovo, con sorte farame mamá unha tortilla. —Pois móvete!, que tes que ir á escola. Abriu a porta do galiñeiro e, empregando un tronco como meso, ollou o niño das galiñas. Cun sorriso aínda maior se cabe, recolleu catro ovos. Por un intre, pensou que a iso se referían os seus avós cando falaban, con nostalxia e admiración, da felicidade dun neno. Mentres estendía o centeo no maseiro escoitou a voz de Antonio, o seu pai. Dobrou a esquina do galiñeiro con dous ovos en cada peto e contemplou ao seu pai falando cun veciño do pobo: —Espérote mañá na comida. É un día de celebración —dixo Antonio alborozado. —Alí estarei. Por fin, en moitos anos, triunfa a verdade, a liberdade e a xustiza! —Gustaríame ver hoxe a cara dos que confiaron no peor rei da historia de España. —É igual, por fin gañamos. Ás dúas agárdote na casa, conto contigo. Miguel, confuso e sen entender nada, marchou de volta á casa, aseouse e partiu cara á escola. —Xa estou de volta!—vociferou o rapaz antes de abrir a porta da cociña. —Come algo e vai xogar, non tardes máis dunha hora ou quedas sen cea. —esixiulle a nai, á vez que adobaba carne encima dunha mesa que construíra Antonio. Miguel, como cada día ao vir da escola, xogaba unha partida de xadrez cos seus avós. Despois collía un pedazo de pan e, tras roubar algo de touciño da despensa, saía correndo á casa dun veciño, Francisco. Un home duns 60 anos, cun singular bigote que lle traspasaba o rostro. Sempre se vía cunhas lentes cor café, atadas cun cordel por detrás do pescozo. Vivía só, a muller morrera facía máis de trinta anos, pouco despois de casar. A súa casa dividíase en tres partes principais: un cuarto pequeno e escuro, que constaba dunha única cama; unha cociña de talla mesquiña; e un cuarto diferente, moi grande, algo que Miguel endexamais vira en ningures. No centro, presuntuosa, permanecía unha cadeira tallada a man. Por todas as paredes estendíanse centos de estantes con miles de libros. Obras de facía cincocentos anos, novelas noutras linguas, ensaios sobre temas diversos, enciclopedias de todos os tipos e contos infantís que non concordaban, en absoluto, coa personalidade valorosa de Francisco. Este inmoble, ou mellor dito, este home era o verdadeiro mestre de Miguel, a fonte infinita de ilustración e sapiencia. Home co que o fillo de Antonio e Rosalía soñaba polas noites, ansiaba o momento no que Francisco quedase calado ante unha das súas preguntas, sen capacidade para contestarlle. —Ola Miguel!, colle unha cadeira do cuarto e agárdame no salón.—dixo o viúvo entreabrindo a porta— O rapaz fixo o que lle mandou e, despois de agardar medio minuto, sentou tamén Francisco na cadeira que estaba no centro do habitáculo. —Oes, teño que preguntarche unha cousa— exclamou Miguel cun ton moi baixo—. Pola mañá oín falar a meu pai cun veciño e estaban moi contentos os dous, mesmo o convidou a xantar mañá. Dicían que gañaba a liberdade, ou algo parecido, e falaban dun rei de España, poñéndoo como o peor que houbo nunca. Quería preguntar se ti sabes algo, cal é o motivo disto. —A República —concretou taxativamente Francisco—. Houbo eleccións o pasado domingo. Pese á vitoria monárquica, os republicanos triunfaron en máis de corenta capitais e, fronte ó impulso destes nas urbes, o monarca Afonso XIII decidiu abandonar o país; polo tanto gañou a República. —Ese! O monarca! Dixeron que fora o peor que houbo xamais! —apostilou Miguel. —Non!, ese título correspóndelle a Fernando VII —aclarou Francisco entre risas—. Loitou por cubrir a España cun manto de atraso e incultura, algo que perdura agora e continuará para sempre. O que ocorre é que Afonso concedeulle ao seu pobo querido unha exquisita ditadura coa que perdeu toda lexitimidade. Xa pasara máis dunha hora. Miguel saíu ás presas da casa de Francisco. Coas vantaxes que supón ter nove aniños, non lle resultou difícil conseguir a cea. Deitouse e, apostado boca arriba e cos ollos abertos, intentou asimilar as palabras de Francisco. Tiña medo e curiosidade por comprobar os cambios que iso, a vitoria republicana, causarían na súa vida. 19 de xullo de 1936. Galicia, provincia de Lugo. Caos na vivenda de Miguel, aínda que nada se o comparamos co resto de España. —Que lle pasa a papá? —preguntoulle Miguel á nai ao velo alterado e cunhas cartas na man. —Nada fillo, cousas de maiores. —Pódolle axudar dalgunha maneira? —inquiriu o rapaz preocupado. —Claro que si, vai botarlles herba ás vacas. Miguel, insatisfeito polo diálogo coa nai, apandou coa curiosidade e fixo o que lle pedía. Cando regresaba avistou ao seu tío José falar cun veciño que nunca antes vira, por curiosidade agochouse detrás dun castiñeiro que plantara o seu avó cando era un rapaz. —Fillos de puta! Coa morte de Sotelo aínda adiantarán máis a súa derrota. —berrou o tío. —Tranquilo, aos nacionalistas só nos queda Vigo; se todo vai tan rápido, nun par de días acabaremos coa República de merda. Xa estivo ben de tomarlle o pelo ao exército. Isto é o comezo da revolución! Miguel, que non entendía nada do que escoitara, foise para a casa. Sabía que só había unha persoa que llo explicaría todo equitativamente, Francisco. Cando volveu ao fogar viu á nai tirando ao lume da lareira algúns obxectos que lle tiña visto ao seu pai. Entre eles unha bandeira vermella, amarela e morada. —Que fas? —Nada. Dá igual. Se ven alguén, ou chaman á porta, ti escóndeste. E se tes que falar, faralo en castelán, quédache claro? —Que pasa, que vai vir o doutor outra vez? O avó di que está ben. —Non, todo está baixo control. Ti faime caso. —De acordo, pero teño que ir á casa de Francisco, que deixei alí o abrigo da avoa. —Móvete e non tardes! O rapaz partiu cara a casa de Francisco. —Home Miguel!, que tal? —recibiuno o ancián. Contoullo todo, dende a conversación do seu tío ata as palabras da súa nai. Francisco tomou asento na mítica cadeira do centro da sala. E procedeu coas clases de Historia. —Ao longo destes cinco anos da república democrática houbo un descontento social que se manifestou en múltiples asasinatos contra representantes do goberno. A isto súmanselle séculos de incultura e atraso social. Dende fai tempo, moitos mandos militares do exército sentíronse marxinados pola República e crían que os dirixentes do goberno debían tomar medidas fronte estas reivindicacións polo que onte varios militares efectuaron un golpe de estado contra á República. Mais, como é de esperar, existe unha gran resistencia do goberno. Este golpe de estado, adiantouse polo asasinato, -en resposta ao de José Castillo (representante da República)- de Calvo Sotelo. Dese é do que falaba teu tío. —E que pasa en Galicia? Por que me di iso miña nai? —cuestionou Miguel preocupado. - Galicia está practicamente baixo o dominio dos sublevados, só queda Vigo, onde estes días loitan uns contra os outros. E non lles gusta moito que fales en galego, faille caso á túa nai. —Entón, o meu tío e o meu pai apoian diferentes causas —apostilou Miguel—. Espero que non sexa un problema. Por riba das súas crenzas, son irmáns. —Eu tamén o espero, —exclamou Francisco levantando a vista dos xeonllos— eu tamén o espero. Cando ía de volta á casa, o mozo avistou nitidamente a dous homes na porta do domicilio. Vestían roupa verde, parecida ás vestimentas que ollara nalgún dos libros de Francisco. Conversaban coa súa nai e Miguel, escoitounos sen problema: —No está en casa, no sé cuando regresará. —dicía a nai no idioma dos médicos. Un dos oficiais avanzou dous ou tres pasos dentro do fogar e, tras unha pequena inspección visual, marchou en compaña do que agardaba fóra. Cando puido entrar na casa, atopou á súa nai chorando na cociña e nos cuartos facíano os avós; un ataque masivo d, c, c, c, c, c, c, c, c, c, c, c, c, c, c, c, c, ce bágoas na casa de Miguel, todos agás José, que non estaba alí. A esta aglomeración sumouse Miguel cando escoitou, en palabras da nai, que o seu proxenitor estaba no Breiral, o monte máis extenso e frondoso na zona. Fuxira dos malos, coma un heroe, segundo a familia. Pero segundo Francisco, o taboleiro de bos e malos non estaba tan claro, como descubriría despois. Pasaran seis meses. Era xaneiro do ano seguinte cando Miguel contemplou en primeira man, a amabilidade dos que agora dominaban en Galicia. Ese domingo na misa, o rapaz, curioso e farto de oír ao cura falar nun idioma que ninguén entendía -nin el. Nin a súa familia. Nin o cura. Nin Deus bendito_, tivo a ousadía de cuestionarlle ao párroco unha pregunta moi estúpida, algo sen sentido, ilóxico. Diante de tódolos devotos e na casa do mesmísimo Señor soltou pola boca a seguinte frase: —Por que non falamos galego? Para entendernos todos, digo. Recibiu resposta, despois duns intres de silencio e asimilación de tal barbarie. O cura, a representación de Deus na Terra, fixo que Miguel o acompañase á sacristía. O rapaz pensou que se lle acabarían as hostias e tiña que ir buscar máis, pois el, dende que fixera a primeira comuñón, sempre comungaba. Mais, por desgraza non, non se acabaran as hostias. A primeira recibiuna na meixela dereita e, por se quedara con ganas de inxerir a Cristo algunha vez máis, recibiu outra na esquerda. Ao saír da igrexa encontrouse con dous militares que se atopaban protexendo a Cristo, ou vixiándoo para que non escape do cárcere que, gratuitamente lle fixemos as persoas. Un bigotudo con uniforme que xa peiteaba canas e outro que, desgraciadamente, xa non peiteaba nada. Tamén había hostias fóra, en concreto dúas labazadas de cada un dos oficiais, e para completarlle o día a Miguel, tamén había hostias na casa, esta vez por parte do tío José. Si que era certo iso de que Deus estaba en todas partes. Ese mesmo día pola tarde, cando tan so estaban no domicilio o irmán de seu pai e el, chamaron á porta. Abriu a porta o tío. Eran os dous oficiais que antes estaban na igrexa. O calvo e mais o bigotudo. —Aquí está la dirección exacta, acabemos con esto cuanto antes —dixo José ao mesmo tempo que lle entregaba un sobre. Miguel non lle deu importancia e regresou ao seu cuarto. Estaba lendo uns folios que escribira o mesmo Francisco, pois sospeitaba que ían ter dificultades para verse nos próximos días. Neles explicáballe as atrocidades cometidas por ambos bandos: o asasinato do poeta Federico García Lorca por parte dos nacionalistas, e unha lista inmensa, con cantidade de bispos e curas asasinados polos republicanos. Ao carón dela, Francisco aclaraba entre parénteses que iso, a matanza de todos os eclesiásticos, debeuse cometer no pasado, en época de Fernando VII, pero como non!, España sempre actúa tarde, e non da maneira máis axeitada. Unha pena que non se contaxiara o fascinante invento da guillotina, así concluía o documento. á hora da cea presentouse aburrida e monótona. A maior parte do tempo transcorreu entre as desculpas de Miguel e a preocupación pola colleita dese ano. De súpeto, soou a porta. Rapidamente, ergueuse José abrila. Eran de novo os gardas, o calvo e mailo bigotudo. Detrás deles víase un home esposado, Miguel ía descubrilo incógnito cando o bigotudo dixo: —Vamos, despídete rápido. De detrás deles apareceu o seu pai con mouratóns nos ollos e no queixelo. Arrepíos encolleron á familia. O detido, abrazou afectuosamente ao fillo, e despois á muller, que comezou a chorar como nunca antes a vira Miguel. O rapaz dixo frases de apoio a Antonio, en galego, feito que fai tremer ao calvo dos oficiais. No bolso da zamarra verde do bigotudo, asoma un sobre. O mesmo que lle entregara José anteriormente. Nese intre, Miguel, indignado, vociferou en voz alta: —Foi José! El entregoulle ese sobre aos gardas! Ramón, o avó e padriño do rapaz, nun acto de valentía acércase aos policías e, sen miramentos, colle o sobre do peto do calvo. Ábreo e toda a familia contemplou que pon: Monte del Breiral, lo localizaréis rapidamente por el humo de sus hogueras. —Es un fillo de puta! —dille Ramón ao seu fillo. Bágoas. Bágoas nos ollos equivocados. José comeza a chorar pero Antonio mantense firme. Mirando fixamente ao seu irmán. —Rematou a despedida —di o bigotudo. Marchan co pai de Miguel detido, e dez minutos despois, ao lonxe escoitase un disparo. Un pum que cala nos ósos da familia. Por primeira vez en meses, Miguel ten a posibilidade de visitar a Francisco xa que a súa nai ía no enterro dun veciño que, ao parecer, correra a mesma sorte có seu pai. O sabio ancián recibiuno cunha aperta e posteriormente un bico na fronte. Sentáronse os dous no cuarto dos libros. —Cando vai rematar isto? —interroga Miguel desesperado. —Non o sei, pero vai durar máis do que a xente cre. Pode que dentro dun ou dous anos cesen os disparos, mais a continuación, terá lugar un período de represión brutal por parte dos gañadores. Estou seguro. —Sei que é unha pregunta comprometida pero, quen son os bos? —Se che din os papeis eses é para que o descubras ti mesmo. Tráeme eses folletos que ves aí —dixo sinalando un dos estantes. Miguel ollou varios folios enriba dun ensaio político de Castelao e levoullos a Francisco. —Que son? —preguntou o rapaz abraiado. —Propaganda, Miguel, propaganda da Gran Guerra. Se te fixas, podes ver como cada país e cada alianza expón realidades diferentes. Se ti foras un rapaz alemán no 1914 crerías que Francia, Inglaterra e Rusia son os “malos” e os alemáns os “bos”. E ocorrería o contrario se foras inglés, francés ou ruso. Daste de conta de como a prensa e a propaganda son a perfecta ferramenta de manipulación social? Detrás de ti atópanse máis de mil libros de historia e creme cando che digo que ningunha guerra é unha loita de bos e malos, ningún conflito é unha partida de xadrez na que unha das cores son heroes e a outra malvados. As verdadeiras vítimas son os nenos, os cans e algúns homes que intentan respectala historia e a miúdo son ignorados. Pero ninguén máis. —Moitas grazas, pero ten coidado! Xa sabes o que lle pasou a meu pai. —Non te preocupes por min, pero se me pasase algo recorda que esta biblioteca é túa e xa sabes que só aquí se atopa a realidade. Miguel saíu da casa de Francisco e acolouse a unha partida de xadrez que practicaban os avós. Lembroulle ás palabras de Francisco e sentíase protexido ao ter a un amigo tan sabio ao que pedirlle respostas cando a estupidez e a ignorancia predomina fronte á realidade. Pola noite ceou a fume de carozo e marchou para o seu cuarto. Ao ver os papeis lembrouse de Francisco e botou unha miraba pola ventá cara o infinito. Cando ía cerrar a fiestra ollou un coche, o primeiro que vira nunca. Fixouse e contemplou, na porta de Francisco, a dous oficiais. O calvo e o bigotudo, de novo. A galope baixou as escaleiras, mais freouno seu avó. —Es parvo! Queres que te maten ou que? —Francisco! É a casa de Francisco! Volveu ao seu cuarto e ollou dende a ventá como o metían no coche e alí, sen piedade disparáronlle na sen. Doíalle recoñecer que esa morte o entristecera máis ca do seu pai. Xaneiro de 1977. Galicia, provincia de Lugo Miguel acababa de cumprir cincuenta e cinco anos e para celebralo visitou o pobo dos avós. Dende o trinta e nove non volvera. O primeiro que fixo foi entrar na casa de Francisco. Contemplou con admiración a incrible sala na que se atopaban miles de libros. Todo estaba igual ca nos seus recordos. Todo excepto un libro, unha recompilación de discursos e frases de Castelao ao longo da súa vida , que se encontraba no chan. Aberto pola metade e cunhas liñas subliñadas: “Castelao, na lingua do único rei español que se chamou sabio.”